‘Juist omdat zij nadenken omdat zij nadenken over hun vaak verwarrende culturele erfenis leveren de Latino en Latino theologen een zeer waardevolle bijdrage aan de theologie.’
Interview met Justo L. Gonzalez over het waardevolle van mestizaje
In zijn nieuwe boek The Mestizo Augustine: A Theologian Between Two Cultures, bekijkt de toonaangevende kerkhistoricus en theoloog Justo Gonzalez het leven en de erfenis van Augustinus vanuit wat in de Latino / Latina theologie mestizaje wordt genoemd: het hebben van een dubbele culturele achtergrond. De typering van Augustinus als zowel Romein als Afrikaan helpt om zijn theologie en zijn betekenis voor vandaag te begrijpen. Onlangs sprak zijn redacteur bij IVPress, David Congdon, met de auteur over dit boek
U bent een bekend geworden met u veelgeprezen overzichten van de Christelijke theologie, de driedelige History of Christian Thought en de tweedelige Story of Christianity. Wat motiveerde u om u bezig te houden met Augustinus?
Gonzalez: Met Augustinus houd ik me al verscheidene jaren op verschillende manieren bezig. Het is onmogelijk om de westerse christelijke theologie te bestuderen zonder aandacht te hebben voor hem. Na de apostel Paulus is er niemand geweest die een grotere invloed heeft gehad op de loop van de christelijk theologie dan Augustinus. Tegelijkertijd zorgde Augustinus’ eigen prestige dat hij het middelpunt werd van verschillende latere controverses, omdat elke partij zei hem aan hun zijde te hebben. Het meest belangrijke voorbeeld daarvan is de tijd van de Protestantse Reformatie, toen zowel Protestanten als Katholieken – en beide kanten waren overtuigd van hun gelijk – dat hun visie de steun had van Augustinus. Was zo fascinerend is: beide kanten hadden ook gelijk.
Dit boek was oorspronkelijk in het Spaans gepubliceerd. Voor wie schreef u het Spaanse origineel? En wie had u voor ogen bij de publicatie in Engelse vertaling?
Gonzalez: Het boek kwam voort uit herhaaldelijke gesprekken met Latino’s en Latina’s over hun moeilijke situatie waarin ze gedwongen werden om na te denken over hun eigen identiteit. Veel van hen vertrokken uit het land van hun ouders en waren niet in staat om naar het land van hun ouders terug te keren. De ene keer vanwege politieke redenen. Een andere keer door immigratie. Vaak omdat in werkelijkheid het landen van hun ouders zozeer veranderd waren, dat deze landen in feite niet meer bestonden. Er was in hen een worsteling tussen de culturele achtergrond die zij willen bevestigen en de werkelijkheid waarin zij leven. Ze waren niet gelukkig in een van beide werelden.
Kunt u uitleggen wat mestizo en mestizaje betekent? Hoe kunnen deze termen vanuit de Latino / Latina theologie ons helpen om Augustinus beter te begrijpen?
De situatie die ik net beschreef wordt door Latina en Latino theologen bedoeld als zij spreken over mestizaje. In het Spaans was het van oorsprong een denigrerende term, bedoeld om degenen die tot een mengvorm van meer dan twee rassen behoren. Het woord mestizo is afgeleid van gemixt. De betekenis is gelijk aan halfbloed. Als je een mestizo was, was dat lange tijd iets om je voor te schamen.
In de afgelopen eeuw is de betekenis van het woord veranderd, vooral door het werk van de politicus en schrijver José Vasconcelos en de katholieke Mexicaans-Amerikaanse theoloog Virgilio Elizondo. Het woord verwijst nog steeds naar dat iemand behoort tot twee tradities, culturen en contexten en dat je tegelijkertijd bij geen van die tradities, culturen en contexten behoort. Nu geeft het woord echter een vorm van trots aan, iets waar je voor uit mag komen, vanuit de veronderstelling dat juist als twee culturen elkaar ontmoeten creativiteit het meest tevoorschijn komt.
Augustinus was ook een mestizo. Zijn moeder was een Afrikaanse. Zijn vader een Romein. Zijn moeder wilde dat hij haar christendom, dat Afrikaanse boventonen had, zou aannemen en zou aanhangen. Tegelijkertijd hoopte zij dat hij promotie zou maken in een wereld die van hem vroeg dat hij zo snel mogelijk een Romein zou worden. (Dat is nu net de ervaring van veel immigranten van wie de ouders willen dat ze trouw blijven aan hun culturele achtergrond, maar tegelijkertijd voldoende thuis zijn in hun nieuwe wereld om op te klimmen in de maatschappij.)
Kunt u een voorbeeld geven hoe Augustinus’ bestaan ‘tussen twee culturen’ doorwerkt in zijn standpunt in een theologische controverse?
Gonzalez: Je zou mijn boek natuurlijk moeten lezen om de voorbeelden helemaal te begrijpen. Ten tijde van de Donatistische controverse ging het niet alleen om een theologische controverse (die ik herhaaldelijk heb beschreven in andere publicaties), maar ook tussen twee conflicterende visies op gezag, op wie gezag heeft en wanneer gezag geldt. In deze controverse koos Augustinus voor de Romeinse visie op gezag in plaats van de Afrikaanse. In de Pelagiaanse controverse wordt zijn Afrikaanse achtergrond duidelijk. Zijn tegenstanders noemden hem daarom ‘de Afrikaanse Aristoteles’.
We zijn gewend om Augustinus te zien als de grootste theoloog van het Latijnse westen. U typeert hem in uw boek als een herder en focust op zijn pastorale verantwoordelijkheden. Waarom is dat van belang?
Gonzalez: De beste theologie is pastorale theologie. Daarbij doel ik niet op wat in curricula vaak pastorale theologie wordt genoemd. Ik bedoel een theologisch perspectief dat ontwikkeld is in een pastorale context en dat ingaat op pastorale kwesties. Als iemand de geschriften van Augustinus vergelijkt, die hij schreef voor hij gedwongen werd om pastor te worden met zijn geschriften die hij schreef na zijn ordinatie, zijn de eerste geschriften solide uiteenzettingen, die intellectueel hoogstaand zijn, maar zijn de latere meer invloedrijk. Dat kwam omdat ze niet ingingen op wat hemzelf in intellectueel opzicht bezighield, maar omdat ze ingingen op wat er in de kudde speelde – niet alleen de lokale kudde van Hippo, maar in de gehele kerk. Zonder deze pastorale verantwoordelijkheden zou de theologie van Augustinus misschien vergelijkbaar zijn met de meest speculatieve geschriften, die hij kort na zijn bekering schreef.
Het boek is duidelijk meer dan een historische presentatie van Augustinus. U spreekt over hem als een ‘lens voor het Westerse Christendom’. Waarom is het van belang om Augustinus vandaag op een frisse manier te begrijpen? Wat kan hij de hedendaagse kerk in Amerika leren?
Gonzalez: Misschien moeten we beginnen met de negatieve betekenis van ‘lens’. westers Christendom is zo gevangen door Augustinus, dat ze ook al heeft men niet gehoord van Augustinus, het Nieuwe Testament toch door zijn ogen leest. Als we ontdekken dat we deze lens op hebben, kunnen we misschien elementen uit de vroeg-christelijke theologie ontdekken, die door Augustinus verduisterd zijn. Getinte glazen kunnen goed zijn, maar je mag niet vergeten dat je door zulke glazen kijkt. Positief opgemerkt: het was Augustinus, die – waarschijnlijk juist omdat hij een mestizo was, en zijn theologie laat dat zien – in staat was om veel van de christelijke erfenis te bewaren toen zich een nieuw mestizaje ontwikkelde in West-Europa. De westerse beschaving is geboren uit een mestizaje tussen een Romeinse en Germaanse cultuur. En een van de meest toonaangevende invloeden in die nieuwe mestizaje was zelf een mestizo: Augustinus.
Hoe verbindt uw boek uw werk dat u verricht met betrekking tot Hispanic theologisch onderwijs?
Gonzalez: De verbinding is er op verschillende manieren. Er komen mij nu drie connecties voor de geest. De eerste is dat het bevestigt dat het onderwerp dat het meest in de Hispanic theologie aan de orde komt tot een zeer waardevolle theologie kan leiden, waarin de conditie van mestizaje niet zo zeer een handicap is, maar een voordeel of een waardevolle hermeneutische lens. Het is niet iets gerings om Augustinus in dit opzicht als voorganger te hebben!
In de tweede plaats hoop ik dat mijn boek de aankomende generatie van Latino en Latina theologen om niet te bezwijken voor de druk van de academische wereld, die vooral abstracte speculaties prefereert boven een theologische reflectie, die solide gegrond is in het leven van de kerk. Als Augustinus dat kon doen, kunnen wij dat ook!
In de derde plaats hoop ik aan anderen op het spoor komen van de Latino en Latina wetenschappers en theologen. Juist omdat zij nadenken omdat zij nadenken over hun vaak verwarrende culturele erfenis leveren de Latino en Latino theologen een zeer waardevolle bijdrage aan de theologie. Ik zou willen zeggen: als je niet van mestizo theologie houd, ga je dan beklagen bij Augustinus!
Vertaling van een interview dat geleverd werd bij mijn recensie-exemplaar. Een recensie van dit boek verschijnt binnenkort in het Friesch Dagblad
MJSchuurman 