Een kerkdienst zonder kerkgangers?

Een kerkdienst zonder kerkgangers?
– In gesprek over de liturgie (3)

Enkele weken geleden begon ik aan deze serie. Ik kon toen nog niet bevroeden dat we een tijd zouden krijgen waarin er kerkdiensten zouden zijn zonder kerkgangers. Dat was behoorlijk slikken toen dat duidelijk werd dat de kerkdiensten niet op de gebruikelijke manier konden doorgaan. Als gemeente kozen we toch om de diensten door te laten gaan, maar dan met een hele kleine groep aanwezigen. Kerkgangers waren er wel degelijk, maar die waren thuis.
Kan een kerkdienst wel komen te vervallen? Afgelopen week las ikeen boeiende bijdrage van kerkrechtdeskundige dr. K.W. de Jong. Hij stelde dat de kerkorde eigenlijk geen mogelijkheid heeft om een kerkdienst te laten vervallen. De gedachte daarbij is dat een kerk niet zonder kerkdienst op zondag kan. Zo wezenlijk is de kerkdienst om kerk en gemeente te zijn. Bij het opstellen van de kerkorde is geen rekening gehouden met zo’n extreme situatie als het coronavirus. Een andere keuze is er niet. Je kunt je trouwens afvragen of de kerkdiensten kwamen te vervallen. De Protestantse Kerk bood immers een alternatief aan voor de gemeenten die geen eigen eredienst konden verzorgen: een kerkdienst via tv waarin dr. René de Reuver voorging. Ook andere mogelijkheden waren er om een kerkdienst te volgen: een dienst op GrootNieuwsRadio met ds. Ron van der Spoel. Of lokaal: een dienst uit de Vredeskerk te Wezep die via de LOCO werd uitgezonden.

Zo lang een kerkdienst via tv of kerkradio wordt uitgezonden, zijn er kerkgangers die niet in de kerk zijn, maar wel meekijken of meeluisteren. Al zijn ze niet aanwezig in de ruimte van de kerkdienst, ze zijn er wel een onderdeel van. Op een keer zei de ouderling van dienst tegen mij dat ik niet alleen moest kijken naar de aanwezige kerkgangers, maar ook moest bedenken dat er meer mensen meekeken dan er in de kerk aanwezig waren. In die avonddienst waren er misschien maar 30 kerkgangers aanwezig. Thuis keken echter veel meer mensen mee met de dienst, omdat de kerkdienst standaard werd uitgezonden op de lokale tv. Afgelopen zondagmiddag was dat bij de dienst in de Dorpskerk ook zo. Er luisterden meer mensen mee dan de 13 aanwezigen in de dienst. Voor een officiële eredienst zijn ook de ambten nodig. Daarom kozen we er voor om enkele kerkenraadsleden aanwezig te zijn.

Kan een dienst zonder de aanwezigheid van ambtsdragers een eredienst zijn? In noodsituaties is veel mogelijk. De mogelijkheid bestaat dat er niet meer dan 5 mensen bij elkaar mogen komen. Dan zou de ambtelijke vertegenwoordiging via andere kanalen geregeld kunnen worden: via de telefoon of via WhatsApp.

En een kerkdienst helemaal zonder kerkgangers? Ooit las ik een verhaal bij de Duitse praktisch-theoloog Christian Möller. In een van zijn boeken over gemeenteopbouw vertelt hij over een priester uit de tijd van de Sowjetunie. Deze priester was de enige die naar de kerk ging. Er was geen enkele kerkganger. Men vroeg hem hoe hij dat vol hield om deze dienst alleen te doen. ‘Alleen?’ was zijn verbaasde antwoord. ‘Tijdens de dienst zijn we voor de troon van God. De Heilige God is er, Vader, Zoon en Geest. De engelenlegers zijn er, de verlosten die in de hemel zijn. In de dienst ben ik helemaal niet alleen, maar ben ik samen met God en Zijn talloze engelen.’ Natuurlijk zou het mooi zijn als er andere mensen deze dienst zouden bezoeken, maar alleen was hij niet.

Dat verhaal heeft mij altijd geholpen. Ook toen ik in Noord-Holland voorging in kleine gemeenten. Een dienst in een Russisch-orthodoxe kerk verloopt anders en is wellicht makkelijker alleen om te doen dan een preek in mijn eentje te houden in een lege kerk. Laten we de komende tijd niet te veel hebben over de kerk die leeg is, maar laten we beseffen dat een kerk zonder zichtbare kerkgangers niet leeg is, maar een samenkomst is van God met Zijn heilige engelen en hopelijk ook samen met enkele kerkenraadsleden en met de luisteraars bij de kerkradio.
Vragen:
1) Is er voor u een verschil tussen meeluisteren via internet of kerkradio en het bezoeken van een dienst? Zo ja, wat is het verschil?
2) Als u niet naar de kerk kunt gaan, is een zondag dan anders? Wat maakt het anders?
3) Wat mist u het meeste van de kerkdienst: het samen zingen? de andere aanwezigen? iets anders?
4) Wat hebt u persoonlijk nodig om in deze tijd verbonden te blijven met de kerkdienst?

Wanneer begint de eredienst?

Wanneer begint de eredienst?
Gesprek over de eredienst – 2

Vorige week schreef ik over wat er in de eredienst gebeurt. Ik heb toen uitgelegd dat in de eredienst God en mensen elkaar ontmoeten. Wanneer begint die eredienst?
Die eredienst begint op het moment dat de predikant in de dienst het eerste gebed uitspreekt: Onze hulp is in de naam van de Heere. Dat eerste gebed is opgebouwd uit Bijbelteksten: Psalm 124:8, Psalm 146:6 en Psalm 138:8.

Dit gebed is een bijzonder gebed. Want in de meeste gevallen gaat een gebed van de mens uit naar God toe. Dit gebed gaat in de omgekeerde richting: hier spreekt God de mensen in de kerk aan. Met dat gebed verklaart God de kerkruimte als heilige ruimte: vanaf dat gebed is God aanwezig.

Performatieve handeling
Dat votum, zoals dat gebed ook wel genoemd wordt, is met een duur woord een performatieve handeling. Daarmee wordt bedoeld dat zo’n handeling de werkelijkheid verandert in iets anders. Zo’n handeling vindt ook plaats als een bruidspaar op de trouwdag voor de ambtenaar van de burgerlijke stand zijn verschenen. De ambtenaar verklaart hen tot man en vrouw. Vanaf die uitspraak zijn bruidegom en bruid ook man en vrouw.
In de Bijbel zien we hetzelfde als de Heere Jezus de zonden van iemand die voor Hem is verschenen vergeeft. ‘Uw zonden zijn u vergeven,’ zegt Hij dan. Vanaf dat moment draagt diegene die voor Jezus verschenen is niet meer de zonden. Jezus heeft verklaard dat ze weg zijn. Op die manier verklaart God dat de ruimte een heilige ruimte is waar Hij is.

Groet
Na votum volgt een groet van Godswege. De predikant groet de gemeente in naam van de Heere, Die nu aanwezig is. De predikant is nu instrument om de stem van God te laten horen. Die groet laat het karakter van de eredienst zien: God komt naar ons mensen toe en spreekt ons aan. De hele dienst is aanspraak: God komt naar ons toe door tegen ons te spreken, door middel van de woorden die de predikant spreekt.

Verantwoordelijkheid van de kerkenraad
Begint de dienst echter wel als de predikant deze woorden uitspreekt? Begint de dienst niet eerder? Begint de dienst niet als de de ouderling van de dienst de predikant een hand geeft? Want een kerkdienst wordt toch onder verantwoordelijkheid van de kerkenraad gehouden? Dan spreken we van een ambtelijke dienst.

In een ambtelijke dienst zijn naast de predikant ook een ouderling en een diaken (en eventueel ook een ouderling-kerkrentmeester) aanwezig. Voorgaan in een kerkdienst is geen solo-actie van een predikant, maar wordt gedragen door de kerkenraad. De handdruk voordat de predikant de preekstoel opgaat en nadat hij van de preekstoel komt laat zien dat de kerkenraad de verantwoordelijkheid van de dienst op zich neemt. In het klassieke formulier van bevestiging van ouderlingen en diakenen staat ook dat de ouderlingen toezicht houden op wat de predikant in de eredienst verkondigt.
De kerkenraad is gemachtigd om de predikant aan te spreken op zijn preek.

Een gezamenlijke verantwoordelijkheid betekent ook dat de kerkenraad de dienst ook draagt: door in de consistorie vooraf te bidden om Gods aanwezigheid in de dienst en Zijn zegen in de dienst. Door thuis te bidden voor de predikant. Door na afloop in de consistorie (kort) te reageren op de dienst. Door enkele keren per jaar met de kerkenraad of een deel ervan een preek of een hele dienst te bespreken. Op die manier draagt de kerkenraad de predikant.

Als de gemeente samenkomt
Begint de kerkdienst dan met die handdruk? Of begint de dienst al eerder? Waarom zou de dienst niet beginnen als de gemeenteleden de drempel van de kerk overgaan? Zelfs dan begint de eredienst niet. Voor protestantse gelovigen is de drempel van de kerk niet zo hoog: wat er in de eredienst gebeurt, wijkt niet veel af van wat er in het dagelijks leven gebeurt.

De eredienst is een moment van speciale concentratie. De heiligheid die in de dienst is, is er ook thuis, op het werk, op straat of waar iemand zich ook maar bevindt. Dat blijkt ook wel aan het einde van de dienst. Dan wordt Gods naam op de gemeente gelegd: de gemeente gaat letterlijk in Gods naam terug naar huis. Die naam is ook weer een ruimte die om de gelovige is: een beschermende ruimte, een heilige ruimte, een heiligmakende ruimte, waarin God doorgaat met het werk dat Hij in de dienst begonnen is. De eredienst in het kerkgebouw is wel een moment van speciale aandacht voor God, maar het verschil tussen eredienst en dagelijks leven is niet groot.

Ook het dagelijks leven is een voortdurende eredienst aan God. Daarbij maakt het niet uit welk werk je doet. Elk werk in het besef van Gods aanwezigheid is een eredienst aan God.

Huisgodsdienst
In bepaalde protestantse kringen wordt er daarom ook thuis een vorm van eredienst gehouden: de huisgodsdienst. Ook thuis wordt er gebeden, gezongen, gelezen uit de Bijbel. Dat kan voor en na het eten, voor het slapen gaan en bij het wakker worden. Zo worden die momenten geheiligd door gebed vooraf en na afloop. Dat kan ook op een speciaal moment. (In dat kader wordt er ook gesproken over de vader van het gezin als priester: de man gaat zijn gezin voor in de dienst aan de Heere.)

Praktische vormen
Helaas is er binnen bepaalde delen van het Nederlandse protestantisme heel kritisch geworden op praktische vormen die hierbij helpen. Men spreekt dan schamper van ‘vormendienst’. Maar zonder vaste vormen, zoals Bijbel lezen bidden, knielen, zingen, vasten, het aanhouden van heilige tijden (zoals de zondag, de Lijdenstijd of Veertigdagentijd) lukt het niet meer om die eredienst thuis voort te zetten. Veel van die vormen zijn we kwijtgeraakt.

Om die weer te herontdekken moeten we bij andere tradities buurten, zoals de Anglicaanse, de Rooms-Katholieke of de Oosters-Orthodoxe kerk(en). Als de serie over de eredienst afgerond is, zal ik laten zien welke vormen we van die tradities zouden kunnen overnemen.

Vragen:
1) Wanneer begint u met de voorbereiding op de eredienst: Op zondagmorgen bij het ontbijt? Bij het wakker worden? De zaterdagavond ervoor? Of heeft u een ander moment?
2) Welke vormen van eredienst heeft u thuis?
3) Wat merkt u doordeweeks van de zegen die u aan het einde van de dienst meekrijgt? Merkt u dat u doordeweeks ook ‘in’ de naam van God woont en leeft?
4) Is het bidden voor de predikant die komende zondag dienst heeft een taak voor de kerkenraad of voor de hele gemeente?

Wat gebeurt er in de eredienst?

Wat gebeurt er in de eredienst?
Gesprek over de liturgie – 1

De vorm van de eredienst kan heel gemakkelijk een discussieonderwerp worden. Dat is niet zo gek, want de eredienst is voor de protestantse gelovige een belangrijk onderdeel van het geloof. De eredienst kan zelfs als de kern van gemeentezijn worden gezien.

De eredienst kan ook heel makkelijk een discussieonderwerp worden, omdat daarin het verschil tussen de kerken zichtbaar wordt: Worden er alleen psalmen gezongen of krijgen andere liederen ook een plaats? Verloopt de dienst volgens een duidelijk protocol of heeft de dienst iets spontaans of zelfs iets rommeligs? Is het orgel het enige instrument of zijn er ook andere instrumenten die een rol hebben in de eredienst? Zo maar enkele punten waarop al heel snel een verschil kan worden opgemerkt.

Bij een discussie staat vaak het ene standpunt tegenover het andere standpunt. Voor elke vorm van eredienst zijn goede argumenten aan te dragen. Van belang is echter ook het gesprek over de eredienst, waarbij het gesprek niet in een discussie verzandt, maar waarbij geluisterd wordt naar hoe iemand de eredienst beleeft en welke betekenis de eredienst heeft voor iedereen.

Zo’n gesprek schuift de bijbelse en theologische argumenten niet aan de kant, maar laat zien hoe iemand beargumenteerd tot een bepaalde visie op de eredienst komt. Als het een gesprek van hart tot hart kan worden, kan men juist van elkaars standpunten leren. Dan hoeven standpunten niet overgenomen worden, maar kunnen we wel leren om elkaars standpunten te begrijpen.

In de komende tijd wil ik daarom steeds wat over de liturgie en de eredienst schrijven. Met als doel om het gesprek in de gezinnen en tussen gemeenteleden over de liturgie op gang te brengen. In de hoop dat het mooie en verrijkende gesprekken kunnen zijn. Vandaag de eerste bijdrage: Wat gebeurt er eigenlijk in de eredienst?

Wat gebeurt er in de eredienst?
Op zondag komt de gemeente twee keer bij elkaar, waarbij er gezongen wordt, gebeden wordt, geluisterd wordt naar het Woord van God en er gaven gegeven worden. Dat bij elkaar komen, dat bidden en zingen, het inzamelen van de gaven zijn middelen om voor elkaar te krijgen wat er gebeurt in de eredienst. Wat er namelijk in de eredienst gebeurt is dat degenen die naar de kerk komen God ontmoeten.

Dat is een eenvoudige omschrijving van wat er in de eredienst gebeurt. We kunnen er ook meer over zeggen: De God die wij als kerkgangers ontmoeten is de enige God die er is. De God die wij ontmoeten is een heilig God, terwijl wij zondaren zijn. Is het wel mogelijk dat zondige mensen in de nabijheid van de heilige God komen? Daarom is het goed om te beseffen dat in de opbouw van de eredienst het besef naar voren komt dat een zondig mens niet zomaar de heilige God onder ogen kan komen, maar dat er eerst vergeving en genade nodig is om voor God te komen.

We ontmoeten God daar in de kerk, omdat Hij belooft aanwezig te zijn waar Zijn gemeente samenkomt. Omdat Hij belooft er te zijn als Zijn Woord open gaat. Die ontmoeting is echter niet ons initiatief: het is Gods initiatief: Hij roept ons om naar Hem toe te gaan. Het is allereerst Gods wens dat wij als gemeente rondom Zijn Woord samenkomen. Wanneer we als gemeente samenkomen, is dat een antwoord op Gods roepstem tot Hem te komen.

De eredienst is bijzonder: wij komen als aardse mensen in de werkelijkheid van God. We zijn nog op aarde, maar de kerkdienst heeft al iets van de hemel omdat God er ook is. We leggen op deze dag alle bezigheden die we hebben opzij om God te kunnen ontmoeten. De eredienst is daarom een andere wereld: Gods wereld. Wel hier op deze wereld, maar niet van de wereld.

Dat is ook niet om iets over het hoofd te zien: God laat Zich vinden. Om tot Hem te komen hoeven we niet allerlei mysterieuze wegen te gaan, of allerlei innerlijke stadia door te gaan: we kunnen Hem ontmoeten waar Zijn gemeente samenkomt, in de eredienst. Bij alle gesprekken over de eredienst is het goed om dit vast te houden dat in de eredienst God en mens elkaar ontmoeten.

(Volgende keer de vraag: Wanneer begint de eredienst?)

Gespreksvragen:
1) Ervaart u in de eredienst de ontmoeting met God?
2) Kunt u iets vertellen hoe die ontmoeting voor u gebeurt? (Of als u die ontmoeting niet ervaren hebt: kunt u dan iets vertellen waarom die ontmoeting in de kerkdienst niet gebeurt?)
3) Is er een speciaal onderdeel van de eredienst dat u helpt om God te ontmoeten?
4) Hoe bereid u zich voor op de ontmoeting met God in de eredienst?