De bijbelse achtergrond van het Kerstfeest

Het Kerstfeest wordt nog al eens gezien als een feest met een heidense oorsprong. Deze vermeende heidense oorsprong wordt soms aangegrepen om te pleiten voor de afschaffing van het Kerstfeest. Kerstfeest is bijbelser dan vaak denkt.

Kerstboom: geen heidense oorsprong
De heidense oorsprong van het Kerstfeest wordt nog al eens in verband gebracht met de gebruiken rondom Kerst. Zo zou de kerstboom van Germaanse komaf zijn. Dat de kerstboom een Germaans symbool is, is echter een mythe. Deze mythe is in het leven geroepen door de Duitser Jacob Grimm. Deze Duitser, bekend van zijn sprookjesverzameling, had behoefte aan een typisch Duitse mythologie. Deze mythologie had hij nodig om Duitsland als laatkomer op de wereldkaart oude papieren te geven. Dat Grimm teruggreep op de Germaanse mythologie, had bij hem ook een anti-christelijke betekenis.
De kerstboom is echter niet oeroud, zoals Grimm meende. En ook geen Germaans symbool, zoals lange tijd na hem is gedacht. De kerstboom duikt eind 16^e, begin 17^e eeuw op in Duitsland in protestantse gebieden (Bremen, Elzas). Daarna kwam de kerstboom in gebruik bij de Duitse adel. Dat adellijke netwerk droeg bij aan de verspreiding. Tot aan 1870 was het vooral een Duits gebruik. In deze oorlog richtten de Duitse soldaten en officieren massaal de kerstboom op om aan het front toch de typische kerstsfeer te krijgen. Na deze oorlog verspreidde dit gebruik zich verder over Europa.
Mogelijk is er een verband met de Middeleeuwse kerstspelen. Daarin werd een boom gebruikt om de heilsgeschiedenis in korte tijd weer te geven. Men hing er appels in, die verwezen naar de zondeval. De hosties, die erin gehangen werden, verwezen naar de verlossing. De rozen verwezen naar de afgehouwen tronk van Isaï, die weer bloeide.
In ieder geval is de kerstboom niet oeroud en ook geen Germaans gebruik. Wat Grimm deed, was het ‘uitvinden’ van een traditie. Een historisch fenomeen dat veelvuldig in de 19^e eeuw voorkomt.

Datum van het Kerstfeest
Een ander argument is de datum waarop het Kerstfeest gevierd wordt. Het feest van Christus’ geboorte zou dan het Germaanse midwinterfeest moeten vervangen of de Romeinse Saturnaliën. Het probleem echter is, dat de beide feesten niet op 25 december vallen. En Hyppolytus († 236) gaf al de geboorte van Christus aan op 25 december. Hij zal het niet zelf hebben verzonnen.
Ook dat het Kerstfeest geen voorloper heeft in de grote feesten in het Oude Testament is geen sterk argument. Zo heeft hemelvaartsdag heeft geen oudtestamentische wortels, terwijl het de hemelvaart van Jezus nieuwtestamentisch een van de meest belangrijke gegevens over Jezus is. Bovendien viert de kerk deze feesten vooral omdat zij verbonden zijn met de geschiedenis van haar Heer en Heiland. Kerstfeest is vergelijkbaar met het Purimfeest. Een concrete historische gebeurtenis, die moet worden herdacht. Zo’n concrete gebeurtenis kan leiden tot een nieuw feest, zoals het Kerstfeest.
De geboorteverhalen zijn veeleer door het Oude Testament beïnvloed dan door de hellenistisch-romeinse Umwelt. Exegeten zijn erover eens, dat de gegevens over de geboorte van Jezus afkomstig zijn uit Joods-christelijke kringen.

Oorsprong
De kerk viert het Kerstfeest niet alleen vanwege de geboorte en de menswording van haar Heer. Vanaf het Vroege Christendom is de geboorte van Jezus niet los te zien van Zijn opvaren naar de Vader. De kerk vierde met kerk vooral dat Hij zit aan de rechterhand van de Vader. En als de kerk dacht aan de geboorte, dacht men niet alleen aan een kind. De kerk herdacht hoe God Zijn Zoon zond in de volheid van de tijd. Klassieke leesroosters geven geen Lukas 2 op voor Eerste Kerstdag, maar Hebreeën 1:1-4. De kerk viert het Kerstfeest, omdat wij sinds de geboorte van Christus leven in het einde der tijden. We vieren met Kerst het concrete ingrijpen van God – net als met Goede Vrijdag, Pasen en Pinksteren.

Verandering door de Romantiek
Sinds de Romantiek werd Kerst meer een feest van sfeer dan van het heilshandelen van God. Een gevolg van de romantisering is dat de geboorteverhalen losgeweekt worden van de rest van het evangelie. De kerstboom zal ook een rol hebben gespeeld in deze ontwikkeling. Voeg daaraan de opkomst van de historische bijbelkritiek toe en er is weinig meer over van Christus de Heer.

De uitdaging
Hoe kan het Licht der wereld worden verkondigd in een tijd van gezelligheid? Hoe voorkomen we dat de Heer der engelen het aflegt tegen de herdertjes bij nachte en d’engelkens door ’t luchtruim zwevend? Dat kan door alle kerstgebruiken (inclusief kerstboom) te laten wijzen op de Heer die wij nog verwachten. In een tijd, waarin de bekendheid met de bijbelse verhalen net zo schaars wordt als in de Middeleeuwen staan we voor een missionaire en godsdienstpedagogische uitdaging.

Ds. M.J. Schuurman
Predikant van de Hervormde Gemeenten Ilpendam – Watergang (Noord-Holland)

Eerder gepubliceerd in het Nederlands Dagblad (eind december 2008).