Hervormingsdag
Vandaag, 31 oktober 2017, is het Hervormingsdag. 500 jaar geleden zou de monnik Maarten Luther 95 stellingen hebben geslagen op de deur van de Slotkapel te Wittenberg. Een eeuw later, in 1617, een jaar voor het uitbreken van de Dertigjarige Oorlog in Duitsland beginnen de gereformeerden in de Palts de Hervormingsdag te gedenken. Andere regio’s en ook de Lutheranen sluiten hierbij aan. Niet alle regio’s overigens, maar de herdenking van de Reformatie op 31 oktober verspreidt zich wel over Duitsland. Zodoende kan de componist Johann Sebastian Bach in 1725 zijn cantate maken ter herdenking van de Hervorming.
In Nederland is de herdenking van de Hervorming vooral een Lutheraanse aangelegenheid. In 1617 sneeuwt deze herdenking onder bij de spanningen tussen de aanhangers van Arminius en de aanhangers van Gomarus en de op handen zijnde synode in Dordrecht.
In 1817 wordt de Hervormingsdag in Nederland ingevoerd. De Franse tijd is net achter de rug. Nederland heeft een koning uit het Oranjehuis. De kerk krijgt in 1816 een nieuwe kerkorde: het algemeen reglement. Willem I wil naar Pruisisch voorbeeld de Lutheranen en de Gereformeerden in één kerk laten samenkomen. De invoering van de (gezamenlijke) Hervormingsdag in 1817 is daarvan een voorbode. Hervormingsdag is niet alleen een kerkelijk gebeuren. Hoewel het op zondag gehouden wordt. Na de Franse tijd krijgt Nederland de Zuidelijke Nederlanden erbij en heeft Nederland een grote katholieke bevolking binnen de landsgrenzen. Is Nederland nu een protestantse of een katholieke natie? Hervormingsdag is aan de ene kant een poging tot oecumene (Lutheranen en Gereformeerden), maar ook een poging tot afgrenzing: anti-katholiek.
Vergelijkbare ontwikkelingen zien we in Duitsland. In 1817 wordt de Reformatie herdacht. Deze herdenking wordt verbonden aan de Slag van de Volkeren uit 1813 te Leipzig. De herdenking van de Reformatie wordt sindsdien gekoppeld aan de Duitse nationale identiteit. ‘Ein feste Burg’ wordt in die tijd meer een nationale anti-katholiek hymne dan een kerkelijk gezang. Ook dat zien we in Nederland: na 1817 vertaalt J.J.L. ten Kate dit lied en maakt er qua tekst meer een martiale mars en strijdlied van. Vanaf die tijd wordt Luther in Duitsland als één van de grondleggers van de Duitse nationale staat.
Overigens: de synode draagt in 1817 op Hervormingsdag te houden op de zondag na 31 oktober. Pas rond 1850 Hervormingsdag op de dag zelf. Dan krijgen de katholieken officieel weer toestemming om kerkdiensten te beleggen (grondwet 1848). In 1853 invoering bisschoppelijke hiërarchie. Als reactie daarop: meer aandacht voor herdenken hervorming.
31 oktober wordt gevierd vanwege de 95 stellingen die Luther sloeg op de deur van de Slotkapel te Wittenberg. Al geruime tijd is onzeker of deze gebeurtenis echt heeft plaatsgevonden. Degenen die over deze gebeurtenis vertellen, waren in 1517 nog niet in Wittenberg. Ook is het raadselachtig waarom deze stellingen de naam ’95 stellingen’ hebben, omdat er versies bekend zijn met andere nummeringen. Ook voor de theologie van Luther en de reformatorische doorbraak zijn deze stellingen veel minder kenmerkend dan bijvoorbeeld de stellingen van de Heidelbergse Disputatie of zijn commentaar op de Romeinenbrief. Deze stellingen zijn wel een publicitair succes. Ook al heeft Luther ze wellicht niet geslagen op de deur, hij verstuurde ze wel op 31 oktober naar enkele bisschoppen en gaf exemplaren aan zijn vrienden. Binnen enkele weken werden ze over heel Europa gedrukt en verspreid. Deze stellingen zijn het eerste mediasucces sinds de uitvinding van de boekdrukkunst.